Biogram

Stanisław Frenkiel urodził się 14 września 1918 roku w Krakowie, w rodzinie – jak mawiał – Frenklów (Fraenklów) z Dunajewskiego, krakowskiej familii pochodzenia żydowskiego, z której część przyjęła katolicyzm. Przyszły malarz pochodził z gałęzi neofickiej Frenklów. W rodzinie pielęgnowano tradycje niepodległościowe; brat babki – Bernard Liban uczestniczył w powstaniu styczniowym 1863 roku, a dwaj stryjowie działali w organizacjach niepodległościowych. Ojciec – Artur-Arnold Frenkiel, wywodzący się z rodziny zamożnych krakowskich przedsiębiorców, był od 1915 roku żołnierzem 1. Brygady Legionów Józefa Piłsudskiego, odznaczonym Krzyżem Niepodległości za walkę na Wołyniu; zmarł w wieku 31 lat, krótko po urodzeniu syna, w następstwach epidemii „hiszpanki”. Wychowywany był przez matkę – Bronisławę i krakowską rodzinę dziadków. W domu rodzinnym, przy ul. Dunajewskiego, pełnym – jak wspominał – obrazów malarzy krakowskiej Akademii: Wojciecha Weissa, Juliusza Kossaka, Jana Matejki, Stanisława Wyspiańskiego, Juliana Fałata, Jacka Malczewskiego i Kazimierza Sichulskiego, na czwartym piętrze mieszkał zięć Matejki – Józef Unierzyski; tam młody Frenkiel uczył się rysować, kopiując rysunki Matejki ze szkicownika malarza, a później podglądając płótna w Domu Matejki przy ul. Floriańskiej. Skończył szkołę im. Piramowicza przy ul. Straszewskiego 22, do której uczęszczał również S. Wyspiański i Tetmajer, choć pierwsze dwa lata spędził w szkole p. Ramułtówny na placu Biskupim. Następnie uczęszczał do IV Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza, na rogu ul. Krupniczej i Podwala, w którym zapamiętał szczególnie lekcje łaciny; nauczyciel, wielbiciel Cezara, każdego roku w Idy Marcowe urządzał minutę milczenia. Po maturze, w 1937 roku wstąpił na krakowską Akademię Sztuk Pięknych. Pod kierunkiem Władysława Jarockiego (napisze później, że nauka ta była dla niego „bez znaczenia”), Ksawerego Dunikowskiego (ekspresja), Kazimierza Sichulskiego (rysunek i karykatura ekspresjonistyczna) i Eugeniusza Eibischa („właśnie wrócił z Paryża i malował stylem pośrednim pomiędzy Forainem a Soutinem – znowu ekspresja), rozpoczął studiowanie malarstwa. Po pierwszym roku, w 1938, namówiony – jak wspominał – przez Eibischa i zaopatrzony w listy polecające Mojżesza Kislinga, wyjechał do Paryża na kilka miesięcy. Przejeżdżając przez Berlin miał okazję zobaczyć dzieła artystów „zdegenerowanej sztuki” (Entartete Kunst), skazanej przez nazistów na nieistnienie; artyści owi, niemieccy ekspresjoniści, będą później wzorem dla twórczości Frenkla: Otto Mueller, Emil Nolde, Max Pechstein, Ernst L. Kirchner, August Macke czy Erich Heckel. W Paryżu spotyka się z polskimi artystami: Moise Kislingiem, Józefem Pacewiczem, Wacławem Zawadowskim, Efraimem Mandelbaumem, Arturem Nacht-Samborskim; poznał Japończyka Léonarda Foujita i Rouault’a, którego malarstwo wywarło na nim wrażenie. Spotkanie to odegra wielką rolę w wyborze drogi twórczej malarza. Tuż przed wojną zaręczył się w Krakowie z Anną Leonorą Neuman, którą poznał jeszcze w okresie szkolnym.

Po kilku miesiącach spędzonych z narzeczoną w okupowanym Krakowie, oboje zdecydowali się za namową Eibischa wyjechać do Lwowa, a później do Paryża. We Lwowie, pod okupacją sowiecką, zaczął pracować czekając na możliwość wyjazdu. W czerwcu 1940 roku aresztowany przez NKWD, skazany na trzy lata łagru, ląduje na Syberii w Unżłagu – Unżenskim Isprawitielnym Łagierie, stacja Suchobezwodnoje, niedaleko miasta Gorki. Rąbał las, lecz talent malarski uratował go przed śmiercią głodową i pozwolił nieznacznie poprawić los więźnia: malował strażników i portrety władzy obozowej. Po amnestii, w wyniku umowy Majski–Sikorski, jesienią 1941 roku, rozpoczął poszukiwania narzeczonej, która również została deportowana ze Lwowa. W podróżach po Związku Sowieckim dotarł do Kazachstanu, gdzie w Ałma-Acie został pracownikiem Związku Artystów Kazachstanu i ponownie malował sowieckich dygnitarzy i wojskowych. Dostał zlecenie na namalowanie Berii. Annę znalazł w Ferganie; razem wywiezieni do Kirgizji wzięli ślub w Kurshab. Zachowało się zaświadczenie o pobycie małżonków w miejscowości Groczakowo z 10 kwietnia [1942 r.], w której znajdował się rejon zaopatrzenia 9. Dywizji Piechoty. Stanisław Frenkiel wstąpił do Armii Polskiej w ZSSR i jako żołnierz 57. Dywizji Piechoty, w kwietniu 1942 roku opuścił Kraj Rad, dostając się do Iranu. W Teheranie pracował jako tłumacz w kwaterze głównej wojska. We wrześniu dołączyła do niego żona. Frenkiel malował w tym czasie dramatyczne sceny ze szpitali pełnych wysiedleńców chorych na tyfus, zmieniał przydziały wojskowe, by w końcu trafić do polsko-brytyjskiej żandarmerii. W 1943 roku wyjechał do Palestyny, a następnie Egiptu, gdzie skończył podchorążówkę; Anna rozpoczęła studia medyczne na Uniwersytecie Amerykańskim w Bejrucie. W 1944 roku otrzymał przydział do Egiptu, gdzie pełnił służbę w żandarmerii wojskowej.

Nie znalazł się w oddziałach lądujących we Włoszech; do końca wojny przebywał w Egipcie. Znowu szkicował i malował egipskie pejzaże i sceny z życia zakazanych dzielnic Kairu. W maju 1945 roku pojechał na urlop do Bejrutu i tam spotkał się z dyrektorem Libańskiej Akademii Sztuk Pięknych. Urlopowany z wojska, w listopadzie 1945 roku podjął studia malarskie w Bejrucie. Ukończył je po dwóch latach otrzymawszy wraz z dyplomem srebrny medal. Znamy nazwiska profesorów, którzy uczyli tam malarstwa: prof. César Gemayel, Niemiec Grün, oraz grafik: Antoni Markowski ze Lwowa. W Bejrucie, 17 sierpnia 1947 roku urodził się syn Frenklów – Andrzej Krzysztof. Frenkiel dużo rysował i malował, wiele sprzedawał – rysunki z Bejrutu znajdują się obecnie w kolekcji przyjaciółki malarza – Dr. Bushry Fakhoury w Londynie; ich katalog opublikowany został w 1996: Stanislaw Frenkiel: Beirut drawings 1944–1947, Catalogue of 135 drawings with 54 illustrations, ze wstępem Anthony Dysona. Wszedł do redakcji czasopisma „Pion”, którego cztery numery ukazały się między marcem a październikiem 1946 roku. Odpowiadał za układ graficzny periodyku. Wspólnie z dwoma kolegami z uczelni – Zygmuntem Mazurem (Sygilillą) i Józefem Galubą założyli też pisemko satyryczne „Dziurka od klucza”. Frenkiel zaprzyjaźnił się Hanką Ordonówną i jej mężem Michałem Tyszkiewiczem, którzy mieszkali w Bejrucie. W 1946 roku po raz pierwszy wystawił swoje prace na ekspozycji studentów po I roku akademii, lecz wystawiony gwasz został skradziony. Rok później, zaprezentował prace dyplomowe na zorganizowanej przez Polish YMCA „L’Exposition des Jeunes Peintres Polonais au Liban” – wystawie trzech polskich absolwentów malarstwa: Gałuby, Frenkla i Mazura, która odbyła się na Uniwersytecie Amerykańskim w Bejrucie w dniach 20–26 lipca 1947 roku. Wystawa miała swój folder. Frenkiel, podobnie jak pozostali malarze, wystawił dziesięć prac olejnych w tym. m.in. portret Hanki Ordonówny Portrait de Mme H.O.T., reprodukowany na zaproszeniu, oraz obraz Le roi du Carnaval (Lajkonik), który został kupiony przez ministra Zygmunta Zawadowskiego.

W 1947 roku władze brytyjskie wymusiły na Polakach mieszkających w Bejrucie deklarację w sprawie przyszłości: powrót do kraju lub emigracja w Wielkiej Brytanii. Frenklowie zdecydowali płynąć do Anglii. Malarz wrócił do Egiptu i wstąpił do Armii Brytyjskiej, a następnie opuścił Afrykę i we wrześniu 1947 roku wylądował w Southampton. Został skierowany do obozu pod Blackshaw Moor w hrabstwie Stafford, do PKPR. Tam odnalazła go żona z synem, gdy w styczniu roku następnego dotarli do Wielkiej Brytanii. W 1948 roku został zdemobilizowany i wraz z grupą innych malarzy polskich ewakuowanych z Rzymu, uzyskał, dzięki pomocy angielskiego Interim Treasury Committee for Polish Questions i Edwarda Raczyńskiego, dwuletnie stypendium w renomowanej londyńskiej akademii sztuki – Sir John Cass Technical College, School of Arts and Crafts. Malował, zaczął wystawiać w Londynie. Po szkole, bezrobotny, zatrudnił się w londyńskim metrze jako portier stacyjny, potem jako sygnalista; w tym czasie prawie cała 5. dywizja była w kolejce podziemnej i ludzie mówili przez telefony służbowe po polsku: „Panie Pułkowniku, pociąg się znowu spóźni...”. W listopadzie 1950 roku wspólnie z London Transport Art Group (Londyńska Artystyczna Grupa Transportowców) uczestniczył w wystawie w sali dworca Charing Cross.

W 1951 roku Anna Frenkiel otrzymała miejsce w Hallamshire Hospital w Sheffield, gdzie mogła dokończyć swoją edukację medyczną. Nie zatrzymywany niczym (poza galeriami) w Londynie, Frenkiel rozejrzał się za zajęciem w Sheffield i znalazł je w prywatnej szkole Bennett College. W 1954 roku przyjął obywatelstwo brytyjskie, a 11 marca 1955 roku urodziła się córka Oleńka. Był w tym samym roku współzałożycielem APA – Zrzeszenie Plastyków Polskich w Wielkiej Brytanii; wraz z nim wystawiał w Ognisku Polskim oraz od 1959 roku w Grabowski Gallery, która stała się do 1975 r. centralnym miejscem polskiego życia artystycznego w Londynie, a dla Frenkla najważniejszym miejscem prezentacji własnej twórczości, jej rozwoju i dojrzewania. Malarz był autorem licznych recenzji z wystaw u Grabowskiego. W roku 1978 wybrany został do London Group, a w 1985 do West of England Royal Academy; brał udział w niemal każdej dorocznej wystawie tych organizacji artystycznych. W 1992 roku otrzymał pełne członkostwo Akademii, jako jedyny Polak w historii tej instytucji. Wystawiał we Francji, Belgii, Niemczech, w USA, Australii i w Polsce. Pierwsza duża retrospektywna wystawa miała miejsce w 1981 roku; kolejna dopiero w 1998, w krakowskiej Akademii Sztuki Pięknych, macierzystej uczelni, która w 1994 roku nadała mu tytuł doktora honoris causa. Wystawa była też okazją do promocji książki zbierającej jego szkice o sztuce – Kożuchy w chmurach, wydanej w toruńskim Archiwum Emigracji w 1998 roku.

Był malarzem; obok obrazów pozostawił wiele rysunków. W latach 80. intensywnie zajął się grafiką. W 1992 roku Anthony Dyson wydał tekę dziesięciu akwafort Frenkla, uważanych za „najlepszą na tym polu wizytówkę jego mistrzostwa”. Był również znakomitym i wytrawnym krytykiem i historykiem sztuki, nauczycielem szkolnym i akademickim. Pisał głównie do londyńskich „Wiadomości” oraz „Tygodnia Polskiego”, czasem „Oficyny Poetów” i „Kontynentów”; audycje o sztuce wygłaszał w sekcji polskiej BBC. Pracował początkowo, jako nauczyciel sztuki, w gimnazjum jezuickim w Wimbledon College, potem od 1965 roku w Gipsy Hill College, szkole przygotowującej do studiów w University of London. Praca ta pozwoliła mu kontynuować własną prace artystyczną, a wykłady dotyczyły szkolenia nauczycieli sztuk plastycznych. Doświadczenie to zaprocentowało, gdy, po ukończeniu studiów z historii sztuki w Courtauld Institute, w 1966 roku rozpocznie pracę w londyńskim uniwersytecie. Od 1973 został docentem w Education Institute w London University. Odwiedził też z wykładami amerykańskie uniwersytety, w tym Harvard University. Pracował na Uniwersytecie Londyńskim także po przejściu na emeryturę w 1983 roku.

W 1997 roku Prezydent RP nadał S. Frenklowi Krzyż Czynu Bojowego PSZ na Zachodzie.

Zmarł 17 czerwca 2001 roku w Londynie, zaledwie trzy dni po ukazaniu się jedynej poświęconej mu monografii, Passion and Paradox (Pasja i paradoks), napisanej i wydanej przez przyjaciela, kolegę z pracy i komentatora, Anthony’ego Dysona. 26 czerwca pochowany został na cmentarzu Putney Vale. Największe dzienniki brytyjskie, cała prasa emigracyjna w Wielkiej Brytanii i wiele czasopism w Polsce zamieściło nekrolog i wspomnienia; polska sekcja BBC nadała specjalną audycję poświęconą mu audycję.

W roku 2009 spuścizna artystycznej oraz archiwalia po Stanisławie Frenklu trafiły do Torunia. Podarowała je toruńskiemu Archiwum Emigracji i Muzeum Uniwersyteckiemu w Bibliotece Uniwersyteckiej Oleńka Frenkiel – córka malarza mieszkająca w Londynie. Dar składa się z ponad 100 oryginalnych prac malarza, kilkudziesięciu prac graficznych, rysunków, płyt miedziorytniczych, księgozbioru i archiwaliów. Prócz tego, O. Frenkiel, zdeponowała w Muzeum również ponad 200 kolejnych prac olejnych. Archiwum zawiera dokumenty związane z obecnością twórczości artysty na świecie i w Polsce (plakaty, katalogi i dokumenty wystaw, recenzje prasowe, korespondencje), teksty malarza drukowane w prasie, książkach oraz wygłaszane w BBC, cenny materiał zbierany przez Frenkla w okresie pracy dydaktycznej na Uniwersytecie Londyńskim oraz maszynopisy jego prac naukowych; znaczący fragment archiwum to dokumentacja fotograficzna.